Limanların Evrimi

Limanın tarifi olarak denizde yüzen makinalı ve makinasız deniz vasıtalarının,  barındıkları,yüklerini alıp /verdikleri, yiyecek,yakıt,yağ,personel,su,ihtiyaçlarını temin ettikleri,denizleri kirletmemek için üzerlerinde bulunan katı ve sıvı atıkları vermelerine elverişli, tesis ve alanları liman olarak tanımlaya biliriz.

Diğer bir tarifle ise limanlar  ticaret de denizle kara nın birleştiği devir teslimin  odagı olarak da izah edilebilir.

Limanların tarihi; kesin olarak bilinmese bile su üzerinde yüzen vasıtanın ilk suda yüzmesi ile başlar.

Denizyolu ulaştırmasını tarihi çok eski devirlere kadar uzandığı  bilinmektedir MÖ.IV.yüzyılın öncesinde denizciliğin var olduğu tarihçiler tarafından ispat edilmiştir.nitekim deniz yolu taşımacılığı ilk Akdeniz kıyısında başlamış ilk gemi taşımacılığının mısırlılar tarafından M.Ö.3000 Yılında yapıldığı söylenir.ancak bazı yazarlara göre ise ilk denizyolu araçlarının Çin medeniyetleri döneminde olduğu belirtilmektedir.

Akdeniz kıyılarında bugün için bilinen en eski liman ANTALYA  kemerde bulunan PHASİLİS  limanı olarak bilinmek dedir.

Ülkemiz açısından limanların tarihi; Türklerin Anadolu ya gelmesi ile başlar.Türlerin Anadolu ya gelmesi ve Anadolu halkının Türkleşmesi sonucu ,Türklerin hakimiyet stratejisi değişmiş ,Süleyman Şahın İznik şehrini Anadolu Selçuklu devletine başkent olarak seçmesi sonucu denizlerin önemi anlaşılmıştır.

Selçuklular döneminde ilk olarak 1207  1Gıyasttin Keyhüsrev Antalya yı fetih ederek Türklerin denize açılması yollarını açmış,oğlu izzetin Keykavus 1214 yılında Sinop u alarak Sinop limanında bulunan Trabzon Rum Pontus İmparatorluğuna ait Sinop deniz üssünü fılosuna katarak ilk Türk üssü ve ilk Türk deniz limanı olmuştur.

Selçuklular dönemine ait en büyük tesisi Alanya tersanesi ve limanıdır.inşaa yılı 1227

Osmanlı döneminde denizcilik  1326-1360 yıllarında gazi Orhan beyle kendini geliştirmiştir.

SÜLEYMAN PAŞANIN 1354 Yılında Rumeli ye geçip Çanakkale boğazına ve Marmara sahillerine hakim olunca Osmanlı merkezi İzmit körfezine,  burada Karamürsel’e bir tersane kurulmuş daha sonra da İzmit şehrinin Bizans İmparatorluğundan alınması sonucu Kocaeli Tersanesi kurulmuştur.

1453 yılında İstanbul un işgali ile  haliç donanma için bir liman statüsünde olduğundan, haliç tersanesi cami altı tersanesi donanmanın emrine hizmet vermeye başlamış tır.

Türklerde deniz ticareti ,Türklerin Anadolu ya gelmesi ile başlamış olup,önceleri yabancılar tarafından yapılan deniz ticareti Türklerin Akdeniz, Ege ve Marmara da denizlere hakim olamaya başlaması ile ticarete de hakim olmaya başlamışlardır.

Yabancı devletlerin Türk sularında yaptığı birinci devir 16. yüzyılda başlamış daha sonra kapitilasyonlarla devam etmiştir.

İkinci dönem olarak 19.yüzyılda başlamak mümkündür bu dönemde yabancı gemilerle birlik de Türk gemileri de deniz ticaretinde rol almış tır.

19.yüz yılda ilk Türk ticaret gemisi çalışmaya başlamış İlk, otonom denizcilik işletmesi ise BAHRİYE NEZARETİNE BAGLI 1843 Yılında FEVAİD-İ Osmaniye adı ile kurulmuş olasına rağmen başarı gösterememiş ,Fransız şirketine devredilmiş  Fransız şirketi de işleri yürütemeyince 1871 yılında tekrar Türk yönetimine devredilmiştir,

1871    yılında İdare-i aziziye ismini alan bu kuruluş daha sonra 1878 yılında idare-i mahsussa  ve nihayetinde 1910 yılında Osmanlı seyri sefa-in idaresine dönüşmüştür.

1 temmuz 1926 tarihinde Lozan anlaşması ile elde edilen KABOTAJ  hakları ile denizciliğimiz gelişme dönemine girmiştir.

Son vapur işletmesi olan Osmanlı Seyr-i sefa in işletmesi yerine 1923 tarih ve 597 sayılı kanun ile Türkiye seyr-i sefin idaresi kurulmuştur.

Cumhuriyetin ilanını müteakip 29 temmuz 1925 tarih ve 2256 sayılı kanunla İstanbul liman işleri İnhisari  T.A.I kurulmuş.Türkiye Cumhuriyeti  , millileştirme politikasına paralel olarak 23 kasım 1934 yılında 2265 sayılı yasa ile İSTANBUL LİMAN İŞLERİ UMUM MÜDÜRLÜGÜ kurulmuş 1935 yılında Fransız şirketinin bütün hisseleri 162 milyon Fransız frankına satın alınarak limanlarımız millileştirilmiştir.

Özet olarak tarihe bakıldığında limanların gelişimi gemilerin teknolojik gelişimine ,deniz ticareti ve deniz gücünün büyüklüğüne göre gelişme göstermeye başlamıştır.

Yukarıda belirtildiği gibi cumhuriyet dönemine denizcilik sektörü önemli aşama kaydetmiş bu nedenle ülkemizde liman politikaları çeşitli yasalarla desteklenmiştir.bunlar 1925 tarihli 618 sayılı limanlar kanunu,1926 tarihli 815 sayılı kabotaj kanunu,1990 tarihli 3621 sayılı kıyı kanunu ve 4046 sayılı özelleştirme uygulamaları hakkında ki kanunlardır.

Bu gün için Türkiye de limanların yönetimi ve idaresi,farklı kuruluşlar tarafından gerçekleştirilmektedir.  ,Devlet planlama Teşkilatı,denizcilik Müsteşarlığı,Ulaştırma Bakanlığı,Sağlık ve sosyal Yardım Bakanlığı, Maliye ,İçişleri,Bayındırlık ve İskan,Turzim, Sanayi ve Ticaret,tarım ve Köy işleri,Çevre ve Orman  Bakanlıkları ile Devlet demiryolları,Dlh Genel Müdürlüğü,TDİ İşletmeleri genel Müdürlüğü, Kıyı Emniyet İşletmesi Genel Müdürlüğü,Gümrük Müsteşarlğı, Belediyeler, Özel kuruluşlar olarak söylemek mümkündür.

Türkiye de limanlar yukarıda belirtilen kuruluşlar tarafından idare edilse bile fiili  liman operasyonları

• Kamu teşekkülleri ,
• Belediyeler
• Tarım ve Köy Hizmetlerine Bağlı kooparatifler
• Turzim Bakanlığı
• Özel sektör terminalleri
• Olarak belirlenmektedir

Türkiye de limanlar cumhuriyet döneminde önemli gelişmeler göstermesine rağmen 1980 yılların ikinci yarısından sonra uygulamaya konulan liberal ekonomik yapı ya paralel olarak 1990 yılında yayınlanan 4046 sayılı konunla özeleştirme uygulamaları devreye sokularak,

Kamu sektörü altında faaliyet gösteren birçok liman bugün için özel sektör bünyesinde hizmet vermeye devam etmektedir.

Bunlardan başlıcaları , Hopa,Rize, Trabzon,Giresun,Ordu,Sinop,Tekirdağ akport, Dikili,Antalya , Alanya ve Mersin limanları 1997 ve sonraki yıllarda özel sektör ve uluslar arası kuruluşlarca opera edilmektedir.

Ülkemiz ipek yolu üzerinde yerleşik bulunduğundan ülke limanlarının tarihi de oldukça eskidir .örneğin İstanbul limanı roma ve Bizans döneminde ,Trabzon limanı roma Hodrian dönemi,samsun limanı M.Ö.3500 yıllarında şehrin yapılanması ile,İskenderun limanı M.Ö.333 İskender dönemlerinde şehirlerin kurulması ile başlamıştır,

LİMANLARDA TEKNOLOJİK GELİŞMELER

Limanların gelişmesi gemi sanayinin gelişmesine paralel seyretmiştir.öncelikle tabi liman olarak körfezlerde gemiler sığ sulara yanaştırılarak yüklerini alıp vermekte iken gemi boyutlarının büyümesi sonucu ahşap iskeleler yapılmaya başlanmıştır.teknolojinin gelişmesi buharlı gemilerin denizlerde dolaşmaya başlamasını müteakip gemi boyutları büyümekle birlik de su derinliklerine de ihtiyaç duyulmuş bu nedenle de taş veya beton bloklu rıhtımlar deniz içinde ilerleyerek veya karalar derinleştirilerek uygun derinlikde rıhtımlar yapılmaya başlanmıştır.

1950 li yıllardan sonra kazıklı rıhtım inşaatı uygulaması ülkemizde başlamış olup halen devam etmektedir,

Bugün için limanlar

Fiziksel olarak;

• Tabi Limanlar: doğal körfezlere kurulmuş olup coğrafi olarak korunaklı limanlardır.
• Suni limanlar :her türlü deniz şartlarına karşı mendireklerle korunmalı inşa edilmiş limanlardır.

Faaliyet alanları olarak limanlar ise;

• Çok amaçlı limanlar: limana her çeşit geminin yanaşabileceği liman, örneğin Mersin ,Samsun Trabzon ,Antalya İzmir limanları.
• İhtisaslaşmış limanlar:Hizmet vereceği gemiler ve eşyaların sınırlı olduğu limanlar,  örneğin konteyner terminalleri,petrol platformları v.s
• Yolcu terminalleri:sadece yolcu gemilerine hizmet veren limanlar örneğin Kuşadası ,Marmaris,Alanya limanları
• Yat limanları:truzim ve spor amaçlı limanlar olup     150 GT nin altındaki yatların barınma, bakım- onarım hizmetlerini sağlar
• Askeri limanlar:askeri gemilerin barınma ve lojistik ihtiyaçlarını  karşılayan limanlardır örnek olarak  gölcük ‘ü gösterebiliriz
• Balıkçı barınakları :irili ufaklı balıkçı gemileri ve sandallarının baglandıgı ve genellikle koop eratif ve ya Beledilerce işletilen limanlardır
• Araba terminalleri: otomobil taşıyan gemilere hizmet veren terminaller olup Türkiye ‘de bu tıp hizmeti veren  ilk terminal İzmit körfezinde kurulmuştur.
•  Ro- ro terminalleri,ro- ro gemilerine hizmet veren limanlardır.

Limanlar altyapıdaki teknolojik gelişmelerle birlik de operasyonel olarak ihtisaslaşarak ,gemilerin limanda bekleme sürelerini en aza indirmek için üst yapı ve elleçleme ekipmanlarında yeni teknolojileri uygulamaya koymuştur.

Limanların ihtisaslaşması en fazla dünya deniz trafiğinin %35 ne ulaşan konteyner terminallerinde olmuştur,

Öncelikle konteyner gemilerinin feeder gemilerden başlayıp 4.ve hat da 5 nesil gemilere kadar büyümesi sonucu, konteyner  terminallerinde  model uygulamalar geliştirilmiştir.

Bunları şöyle sınıflandırabiliriz

Gemi kıyı operasyonlarında; 

1. lastik tekerlekli veya raylı mobil rıhtım vinçleri
2. lastik tekerlekli veya raylı gantry kreynleri
3. gemi vinçleri    
4. ro-ro operasyonları
5. ro rol  lo-lo operasyonları

Terminal operasyonları için   

1. lastik tekerlekli saha gantry kryenler
2. raylı gantry kryenler
3. forklifler
4. satckırler
5. stadercarierler
6. trayler sistemi

Leri olarak terminal sahasını büyüklüğüne,yıllık konteyner volümüne,gelen konteyner gemilerinin büyüklüklerine ve limanda demiryolu bağlantısı imkanları,yatırımcı kuruluşun finansman durumuna göre yukarıdaki modelleri seçmek dedirler.

Konteyner limanlarında bu modeller oluşurken dökme yük terminallerinde ise

İhtisaslaşmış Dökme sıvı  yükleme boşaltmaları ; ya platform veya  açık da şamandıralara bağlanan  gemilere boru- pompa sistemi ile yapılmaktadır 

Dökme kuru yüklemeleri /boşaltmaları, pünomatik sistemler,kepçeler,mekanik yükleyiciler (swertel) vasıtası ile yapılmaktadır.

Türkiye de , 1980 ler in başına kadar genel amaçlı olarak inşa edilen ve işletilen limanlar,1980 lerin ikinci yarısından sonra yapılan çalışmalar sonrası finansmanı da Dünya Bankası kredisi ile karşılanmak üzere İstanbul Haydarpaşa,İzmir Alsancak , Mersin Ve Trabzon limanlarında konteyner terminalleri kurulmuştur.Trabzon limanında o günün şartlarında yeterli konteyner volümü olmadığından terminal ekipmanlar başka limanlara devredilmiştir

Kurulan bu terminallerde gemi kıyı operasyonları için  raylı ganytry kreyn,terminal operasyonları için ise Lastik tekerlekli transtainer +trayler sistemi kabul edilmiştir.halen bu sistem devam etmektedir.

1987 de ilk  özel konteyner limanı inşaatı gemlik de başlamış 1990 yılı başından itibaren konteyner limanı olarak hizmet vermeye devam etmektedir.

Takip eden yıllarda ambarlı limanı konteyner terminaline dönüşerek bugün Dünyanın ilk 100 terminali içine girerek 70. sırayı almıştır.terminalin 2007 yılı elleçlemesi 1300.000 TEU dur.

Gemilerle taşınan yüklerin nitelikleri ile birlik de kimyasal özellikleri de dikkate alınarak tehlikeli eşya depoları ve cfs ambarları  terminaller içinde yer almıştır.

Bilgisayar teknolojisinin limanlara uygulanması sonucu yüklerin takibi kolaylaşmış  operasyonlarda istihdam edilen personel sayısı azaltılmış ,teknoloji üst düzey limanlarda ekipmanlar bilgisayar sistemi ile kontrol edilerek operatör çalıştırılması ortadan kaldırılmıştır.

LİMAN İŞLETMECİLİGİNDE MEVCUT DURUM

1-Dünya limanlarında trafik açısından mevcut durum:

Türk lim ‘in  2008 yılında hazırlatmış olduğu araştırmaya göre,Dünya deniz ticaretinin her geçen yıl artmasına paralel olarak limanlarda elleçlenen yüklerde önemli oranlarda artış olduğu gözlemlenmiştir. 2005 yılında dünya limanlarında yüklenen yük miktarı  ,bir önceki yıla göre %3.8 artış  göstererek 7.11 milyar ton olarak gerçekleşmiştir.

Yüklenen yüklerin bölgesel olarak dağılımı,

1. Asya limanları  %38.8
2. Amerika          %22.1
3. Avrupa           %21.8
4. Avusturalya    %8.8
5. Afrika            %8.5

Şeklinde belirtilmiştir.

Yine 2005 yılında Yüklenen yük cinslerine göre dağılımına bakıldığında;

1. Kuru yük       %65.9
2. Sıvı dökme    %34.1

Olduğu görülmektedir.

4.69 milyar ton olarak elleçlenen kuru dökme yüklerin  %36.2 sini beş temel kuru yükü (demir cevheri,kömür,hububat,alüminyum boksit ve fosfat), % 43.5 ni konteyner içinde taşınan kuru yükü,%20.3 nü de diğer dökme yükler teşkil etmektedir,

Sıvı yüklerin % 76.7 sini ham petrol geriye kalan %23.3 nüde diğer dökme sıvı yükler teşkil etmektedir.

Farklı kıtalar da yer alan ,deniz ticaretinin en yoğun olduğu bölgelerde konuşlanan, yük elleçleme hacimlerine göre her yıl artış gösteren  dünyanın en önemli limanları;

1. Şangay                    Çin                          537.0 milyon ton /yıl
2. Singapur                  Singapur                  448.2    “
3. Roterdam                 Hollanda                  378.2    “
4. Nigbo                      Çin                           309.0
5. Guangzhaou             Çin                           302.0
6. Tianjin                     Çin                            258.0
7. Hong kong                Çin                           238.0
8. Qingdao                   Çin                           224.0
9. Nagoya                    Japonya                     208.0
10. Dalian                       Çin                           200.0
11. Antverpen                 Belçika                     167.4
12. Hamburg                   Almanya                   134.8

Olarak sayabiliriz.

Dünyada konteyner trafiği 2005 yılı trafiğine göre %10 artış kayıt ederek 417 milyon TEU olarak gerçekleşmiştir.

1995 -2006 yılları arasında yıllık ortalama artış miktarı  % 11 dir.

Dünya konteyner trafiğinin %49.2 si 20 konteyner terminalinde elleçlenmektedir.bu limanların 7 si çin de  3 adedi  ABD de diğerleri ise Singapur,Güney kore,Tayvan Hollanda,BAE,Almanya,Belçika Malezya ve Taylan dır.Bu limanlarda toplam 186 milyon TEU/yıl konteyner elleçlenmektedir.

Ülkemizde özel ve kamu kuruluşlarınca işletilen ve 500 GT üzeri uluslar arası ticarete açık olan 165 liman ve iskele bulunmaktadır.

Bu limanların teorik kapasitesi  350 milyon ton/Yıl dır.bunların 91 milyon tonu genel yük,128 milyon ton/yıl ı dökme yük,122 milyon ton /yıl ı sıvı dökme yük ve 4.6 Milyon TEU/yıl konteyner olarak hesaplanmıştır.teorik kapasiteye karşılık 2007 yılı sonu itibarı ile limanlarımızda 286.3 milyon ton yük eleçlenmiştir.bu yüklere konteyner ve sıvı yükler dahildir. Sadece konteyner trafiği 2007 yılı için 4.558 227 TEU ,2008 eylül sonu itibarı ile ise 3.821.808 TEU dur.

Netice olarak Türkiye limanları  %81 elleçleme kapasitesine ulaşmıştır.

2-küresel liman işletmeciliği açısından limanların durumu

1990 lı yılların başlarından itibaren birkaç liman işletmecisi ve dünyanın sayılı taşıyıcı fırmaları,terminallerin kontrolünü ellerinde tutmak için birleşme yoluna gittiler.Bu küreselleşme eğilimi liman yönetiminde stratajik açıdan önemli sonuçlar doğurdu.bugün için birçok denizcilik acentası veya taşıyıcısı bağımsız konteyner terminallerini opera etmektedir.

Günümüzde küresel taşıyıcılar rekabetçi konumlarını korumak için ya kendi terminallerine sahip oluyorlar veya uzun vadeli terminal kontratları yaparak bir nevi liman trafiğini ellerinde tutmaya devam etmektedirler.

Dünyada en büyük küresel ilk 10 terminal işleticisi olarak,

1-Hutchison port holdıng  (HTP)          Çin- Hong Kong   kuruluşu  44 terminal   52 m TEU

2-APM terminal                                     Danimarka                           47 terminal   43 m TEU

3-PSA  internasyonel                             Singapur                               24 terminal   40.m TEU

4-CMH                                                  Çin-Hong Kong                    12 terminal    25.m TEU

5-P&O                                                    İngiltere                                30 terminal    24 m.TEU

6-COSCO Pasific                                   Hong Kong                           20 terminal    15 m TEU

7-Dubai Ports World                              BAE                                      14 terminal    13m.TEU

8-Eurogate/Eurokai Grup                       Almanya                                12 terminal   12.m TEU

9-Evergrain Marin corp.                         Tayvan                                   13 terminal   9.0m TEU

10-msc                                                    İsviçre                                     13 terminal   7.8m TEU

Bunlardan birinci sırada yerleşik Hutchınson İzmir limanını ,Üçüncü sırada yer alan PSA Mersin limanları ortağı ,MSC ise ambarlı marport ortağı olarak faliyetlerini sürdürmektedirler.

3-Liman Yönetimindeki Değişimler

1990 yılların başından itibaren bugüne kadar ülkemizi de kapsayacak şekilde önemli değişiklikler yaşandı.1991 yılında Dünyanın en büyük 98 limanının %42 sektörü tarafından yönetilirken 2004 yılında bu oran % 32 ye inmiştir.Liman sahipliği açısından  1991 yılında Kamu %60 sahipken 2004 yılında bu oran %26 ya düşmüştür.

Özel sektör  yatırımları  Afrika dışında Konteyner terminal yatırımlarında görülmektedir.

1990-2005 yılları arasında dünyada 240 adet özel sektör katılımı ile liman yapımı gerçekleştirilmiştir.bunların %47 oranı Doğu Asya ve pasifiktedir.

Ülkemizde en önemli konteyner limanı olarak ambarlı limanından bahsedebiliriz.