Dünyada olduğu gibi, Türkiye’de büyük petrol kirlilikleri sonucu meydana gelen çevresel felaketlerden ve ekonomik kayıplardan etkilenmiştir. Büyük kazalardan sonra, Avrupa ve Amerika’da petrol kirliliği ile mücadele çalışmaları derhal başlamışken, Türkiye’de çalışmalar ancak 2005 yılında yayımlanan kısaca Acil Müdahale Kanunu olarak bilinen mevzuatın liderliğinde yasal alt yapı çalışmaları ile başlatılmıştır. Bu büyük kazalardan akla gelen ilki Independenta tanker kazasıdır. 15 Kasım 1979 sabaha karşı 04:35’te, 150 000 DWT’lik Romen Independenta tankeri ile 10 000 DWT’lik Yunan Evrialy yük gemisi İstanbul Boğazı’nın güney girişinde, Haydarpaşa mendireğinin yaklaşık 4 deniz mili açığında çatıştılar. 1978 yapımı yeni bir gemi olan Independenta, 283 metre boyunda, 46 metre genişliğinde ve fribordu 22 metreydi (Resim 1). Romanya’nın o tarihteki en büyük gemisi olan Independanta, Libya’nın Es Sider terminalinden yüklediği 94 600 ton libyan tipi ham petrol yükünü Köstence’ye götürmekte olduğu 19 uncu seferinde boğaz geçişi yapmak için kılavuz kaptan beklediği sırada, Zhdanov Limanı'ndan yüklediği 7 400 ton çeliği İtalya’ya götürmekte İstanbul Boğazı’ndan çıkış yapan Yunan şilebi Evrialy çatışmıştır. Çatışmada metal sürtünmesinden dolayı yangın çıkan Independenta personeli, gemiyi terk etmek yerine yangını söndürmeye çalışmışlar ve 05:20 civarında Independenta’da patlama meydana gelmiş (Resim 2) ve her iki gemide yanmaya başlamıştır[1].Tanker Haydarpaşa Limanının yarım mil açığında karaya oturdu ve 14 Aralık tarihine kadar yaklaşık bir ay boyunca yanmaya devam etti. Kazada Independenta’nın 46 personelinden 43’ü yaşamını yitirdi ve cesetlerin 11’i bulunamadı. Cesetlerin bazılarının kazadan sonra İstanbul’un Moda ve Kazlıçeşme sahiline vurması ve patlamanın şiddeti göz önüne alındığında 3 mürettebatın kurtulması bir mucize idi. Patlamanın şiddeti ile şehrin boğaza yakın sahil kesiminde yer alan pek çok bina hasar gördü [2].Resim 1. Independenta tankeri, Köstence’de tersanede çekilmiş bir fotoğraf[3]Kazadan sonra mahkeme, Yunan gemisi Evrialy’nin kaptanı Alekos Adamopoulos ve 7 mürettebatı hakkında, “dikkatsizlik, ihmal, uluslararası seyir kurallarına uymama, İstanbul’un güvenliğini tehlikeye atma” gibi suçlar nedeni ile tutuklama kararı aldı. 7 ay süren mahkeme sonucunda Kaptan Alekos Adamopoulos 20 ay hapis ile cezalandırıldı. Fakat tutukluluk süresi ve iyi hali değerlendirilerek cezası 850 dolar para ödemesine çevrildi ve serbest bırakıldı. Hasar gören binalar için 30 bine yakın dava açılmıştır.Resim 2. Independenta tanker kazasından fotoğraflar.Ham petrolün küçük bir bölümü denize döküldü çok büyük bir bölümü tankerle birlikte yandı[1]. Bu iddianın aksine, petrolün büyük bir bölümünün (64 000 ton) denize döküldüğü de iddia edilmektedir[4]. Petrolün su üzerindeki bölümü muhtemelen Marmara Denizine sürüklendi ve dağıldı. 17 Kasımdan 27 Kasım’a kadar çok küçük miktarda petrol denize döküldü ancak hasarlı gemide 6 Aralık’ta diğer bir büyük patlama meydana geldi ve ikinci patlamada daha fazla petrol denize döküldü. Gemi ilgilileri tarafından İngiltere’den getirilen bariyerin bir bölümü Haydarpaşa limanın girişine serilmesine rağmen yaklaşık 380 varil petrol limana yayılmıştır. Kazanın başlangıcında, Türk Deniz Kuvvetleri kazanın etkilerini azaltmak ve önlem almak için yangını söndürmeye çalışmış ancak yangının yoğunluğu bu girişimden vazgeçilmesine sebep olmuştur. Kasım 19’da müdahale sorumluluğu Marmara Bölge Müdürlüğüne geçti ve Deniz Kuvvetleri çekildi[1].İncelemeler, dökülen petrolün küçük bir bölümünün sahili etkilediğini göstermiştir. Boğazın güney sahili ağır bir petrol tabakası ile kaplanmıştır. Kirlenen sahilin temizlenmesi ile ilgili bir rapor yoktur. İmralı ve Marmara adaları en çok kirlenen alanlardır. Bu alanlar, o tarihlerde İstanbul’da inşaat kumunun ve mermerin çıkarıldığı alanlardı. Yerel balıkçılık faaliyetine verilen zarar hakkında bir rapor yok ancak boğazlar balıkların önemli göç yollarından biridir. Kaza, Marmara Denizinin kuzeyindeki dip besleyicilerinin (plankton) % 96’sını öldürmüş ve yalnızca 9 tür hayatta kalabilmiştir. Petrol tabakasının kalınlığı yaklaşık 46 gr/m2 dir[4]. Kaza İstanbul’da ve Marmara Denizinde büyük bir deniz ve petrol kirliliğine sebep oldu. Yangın süresince, havadaki toplam partikül miktarı 1000 mg/m3 ulaşmıştır ve bu değer insan sağlığı için izin verilen değerin dört katından fazladır. Hafif bileşiklerin hızlı buharlaşmasında dolayı ham petrol, 5,5 kilo metre çapında bir alanda deniz dibine hızlıca çökmüştür[5]. Enkazın kaldırılması oldukça meşakkatli bir süreç olmuştur . Uzun süre denizde kalan enkaz 1986 yılında, İzmir Aliağa gemi söküm tesislerine götürülmüştür. Evriali gemisi ise, Tuzla tersanelerinde 6 yıl yattıktan sonra, 23 Haziran 1986 tarihinde açık artırma ile satılmıştır ve onun da sonu Aliağa söküm tesisleri olmuştur. 2002 yılında, İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi’nin derin deşarj sistemi inşa çalışmaları sırasında denizin dibinde 20x30 metre boyutlarında 160 tonluk dev bir kütleye rastlanmış, parçanın kuma gömüldüğü için bulunamayan Independenta’nın bir kalıntısı olduğu açıklanmıştır[6]. Resim 3. Deniz üzerinde Independenta enkazı[7]Independenta tankerinin isim verme töreni 27 Mayıs 1977’de daha sonra hazin bir sonları olacak dönemin Romanya Cumhurbaşkanı Nicolae ve eşi Elena Ceauşescu’nın katılımı ile gerçekleştirilmiştir. Olay tam bir fiyasko idi, adet üzere Elena Ceauşescu tarafından geminin bordasına vurulan şampanya şişesi kırılmamıştır. Bu durum kötüye işaretti ve törene katılanlar bunun uğursuzluk getireceğini düşündüler[8]. Tanker 19 uncu seferinde büyük bir kazaya karışarak battı, Romanya’yı 1965’ten beri diktatörlük ile yöneten iki isim ise 25 Aralık 1989’ta sokak ortasında kurşuna dizilerek infaz edilmiştir. Resim 4. Independenta tankeri’nin isim verme töreni[7].Kazanın oluş şekli:Rusya'dan demir ve boru yükleyerek İtalya'ya gitmekte olan Yunan gemisi ile petrol yüklü olarak Marmara'dan Romanya'ya çıkan Romen tankeri Boğaz'a girdiğinde, Yunan gemisi ise boğaz seyrini tamamlamak üzere idi. Romen gemisi çok tedbirli hareket etmekte olup, daha kılavuz almak noktasına yeni gelmekteydi. İfadelere göre Independenta rotasını takip ederken, Marmara'yı bilmeyen Evriali gemisi kaptanı rota belirlemeksizin seyretmekteydi. Marmara'ya açılacağı yerde tam yolla hareket eden Evriali gemisi, Haydarpaşa'ya doğru dümen kırmıştır. Burada tankerle karşılaşan Evriali gemisi, COLREG gereği tankere “iki düdük çalarak” sancağından geçmesini istemiştir. Ağır seyreden tanker ise tek düdük çalarak gemiye, "sen benim iskelemden geç" işareti vermiştir. Yunan gemisi isteğinde ısrar etmiş, bu ısrar üzerine aralarında bir anlaşma olmadığından Evriali gemisinin iskele baş omuzluğu, iskele ortasından Independenta’ya bindirmiştir. Büyük bir hızla yapılan çatışma sonucu patlama meydana gelmiş ve tanker karaya oturmuştur. Evriali tornistanla kurtulmuş, ancak çarptığı kısma bulaşan petrol artıkları ile gemi boyasının tutuşmuş olması nedeniyle gemide yangın başlamıştır. Bu sırada bir balıkçı gemisi şilebe yanaşarak, 4 personel hariç olmak üzere, 2'si kadın olan diğer mürettebatı gemiden kurtarmıştır.Seyir ve Hidrografi Dairesi'nin “Kurtaran”, İPRAŞ'ın (İzmit Tüpraş Rafinerisi) “Çaplı” ve “Güçlü” römorkörleri ile bugünkü Kıyı Emniyeti Genel Müdürlüğü’nün (KEGM) “Söndüren 1” adlı römorkörü yangın söndürme operasyonuna katılmışlardır. İlk müdahaleden sonra yanan Romen tankeri kendi kaderine terk edilmiş, Yunan gemisi ise Samatya önlerinde karaya oturtulmuştur.Bu kaza dünyanın en büyük 10 tanker kazasından biri olmasına karşın dünya kamuoyunda gerekli hassasiyet ve ilgi ile karşılaşmamıştır. Amerika’da petrol kirliliği ile mücadelede sistem oluşturma çalışmalarını başlatan ve dünyayı harekete geçiren Exxon Valdez kazasında 35 000 ton petrol denize dökülürken, Independenta kazasında 64 000 ton petrol denize dökülmüş veya yanmıştır. Uluslararası arenada gerekli ilgiyi görmeyen kazanın kapsamlı bir kaza raporu da yayımlanmamış olup, gerek kaza ile ilgili gerekse müdahale, temizleme ve tazmin hususlarında gerekli bilgilerin elde edilmesinde zorluklar yaşanmakta ve hatta bu bilgilerin çoğu elde edilememektedir. Bu kazadan yaklaşık 13 yıl sonra İstanbul Boğazı’nda bir tanker faciası daha yaşanmıştır.*Ünal BAYLAN/Deniz Ulaştırma İşletme Mühendisi (unalbaylan@hotmail.com)Kaynaklar: 1. NOAA, “Oil spill case histories 1967-1991” http://response.restoration.noaa.gov/book_shelf/26_spilldb.pdf (2011).2. İnternet: Independenta, http://www.hafif.org/yazi/independenta(2011).3. İnternet: Independenta Tankeri, http://wowturkey.com/forum/viewtopic.php?t=22604&start=90(2011).4. Baykut, F., Aydın, A., Artuz, L., “Tanker yangınlarının doğuracağı çevre sorunlarının bilimsel açısından incelenmesi,”İstanbul Üniversitesi Çevre Sorunları Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul, 1: 60(2006).5. Öztürk, B., Oral, N.,“The Turkish Straits. Maritime Safety, Legal and Environmental Aspects,”TUDAV, İstanbul, Publications No:25, 120(2006).6. İnternet: Milliyet, “Independenta hortladı” http://www.milliyet.com.tr/2002/05/16/guncel/gun04.html (2011).7. Internet: MarınerII.Ro, “Nava Independenta”, http://www.marinarii.ro/nave-de-istorie.php?id=2&name=Nava_Independenta”8. Internet: Catastrofa Nava Independenta, “video.google.com/videoplay?docid=5069012313684821215”